Λόγοι και φύλα

Αυτό το αφισάκι μας υπενθυμίζει μια μεγάλη κουβέντα που έχει ανοίξει εδώ και καιρό σε σχέση με το πώς απευθυνόμαστε σε άτομα που θέλουν να συστήνονται με τρόπους συμβατούς με τις ταυτότητες τους αλλά, δυστυχώς, ασύμβατους με τους κυρίαρχους πατριαρχικούς και ετεροκανονικούς λόγους που κατασκευάζουν και αναπαριστούν τα φύλα. Η αμηχανία που συναντάμε στη γραμματική και στις λέξεις, κάτι έχει να μας δείξει για την αμηχανία μιας κοινωνίας να συμπεριλάβει όλα τα μέλη της με όρους ισότητας, ελευθερίας και αμοιβαίου σεβασμού. Ο λόγος αναπαριστά, σημαίνει, αλλά και συγκροτεί τον διαθέσιμο κοινωνικό χώρο για κάθε άτομο και ομάδα.

Πολλά ερωτήματα είναι ανοιχτά: Πώς μπορούμε να μιλάμε με όρους αναγνώρισης των ποικίλων εκφάνσεων της ανθρώπινης ύπαρξης; Ποιες καταλήξεις και αντωνυμίες μπορούν να ενταχθούν και στον προφορικό μας λόγο, για να επεκτείνουν τις λύσεις που εμπεριέχουν όλα τα φύλα πέρα από την κατάληξη -@, η οποία περιορίζεται στον έγγραφο κυβερνοκόσμο; Πώς γίνεται να αποδοθούν λέξεις όπως το ‘zie’ στα ελληνικά; Κάθε γλώσσα του κόσμου έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και κάποιες, μεταξύ των οποίων και η ελληνική, είναι πιο έμφυλες και περιοριστικές από άλλες. Οι έμφυλες γλώσσες φαίνεται ότι είναι και πιο επικίνδυνες, καθώς σε αυτές συναντάμε και περισσότερες προκαταλήψεις κατά των φύλων που εμπεριέχουν λιγότερο. Αυτό έδειξε και μια πρόσφατη μελέτη 45 διαφορετικών γλωσσών, κάποιες από τις οποίες διέθεταν διακριτά γραμματικά γένη και άλλες όχι^[1]. Η εν λόγω έρευνα εστίασε το ενδιαφέρον της στις προκαταλήψεις εναντίον των cis γυναικών και είναι εύκολο να υποθέσουμε ότι αν διεύρυνε το πεδίο της ως προς τα φύλα, θα αποκαλύπτονταν ακόμα μεγαλύτερες συσχετίσεις μεταξύ λόγων και προκαταλήψεων.

Όταν κάποια άτομα διεκδικούν τη θέση τους στον κόσμο ή προτείνουν νέα νοήματα μέσω νεολογισμών και ασυνήθιστων εκφράσεων, η επίκληση της γραμματικής ορθότητας αποτελεί την εύκολη απάντηση όσων καλύπτονται από τη χρήση του υφιστάμενου λεξιλογίου και απαξιώνουν τις θέσεις άλλων ατόμων που  δεν τους μοιάζουν και τόσο. Κάπως έτσι, επιλέγουν να αγνοήσουν το ουσιαστικό ζήτημα, που δεν είναι άλλο από την αποδοχή διαφορετικών ταυτοτήτων και της ανοιχτής έκφρασης τους. Αυτό που αποτελεί διακριτή κατηγορία πλάνης και λανθασμένης σκέψης, στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις γίνεται πρακτική αποκλεισμού. Το να μιλάμε με έναν τρόπο που δηλώνει ότι εμείς ξέρουμε καλύτερα από τ@ άλλ@  πώς τους ταιριάζει να αυτοπροσδιορίζονται και το να απορρίπτουμε τις σχετικές ιδέες τους ως γραφικότητες, ή να υποστηρίζουμε ότι η χρήση του περιεκτικού αρσενικού στη γλώσσα μας απλώς διευκολύνει την επικοινωνία, σημαίνει εθελοτυφλία απέναντι σε σύγχρονες μορφές καταπίεσης και περιθωριοποίησης. Επιπλέον, δείχνει έλλειψη αλληλεγγύης και απαξίωση της προσπάθειας απελευθέρωσης ατόμων που δεν χωράνε στα ίδια καλούπια με αυτά στα οποία εντάσσεται ο μέσος όρος.  

Για να συνδέσουμε λίγο πιο άμεσα αυτή την κουβέντα με την άσκηση της ψυχολογίας ως επάγγελμα, αξίζει να αναφέρουμε ότι ορισμένοι σύλλογοι ψυχολόγων ανά τον κόσμο, όπως ο American Psychological Association και η British Psychological Society, συνεχώς αναπροσαρμόζουν το λεξιλόγιο τους και τους όρους που χρησιμοποιούν ώστε να μην αποκλείουν μέλη της ΛΟΑΤΚΙΑ+ κοινότητας^[2,3]. Στα πλαίσια της δουλειάς μας, διαρκώς ανανεώνεται η διαπίστωση ότι η αδιαφορία και η επιβολή σιωπής μπορεί να είναι εξίσου τραυματικές με την άσκηση πιο ενεργών και ευδιάκριτων μορφών βίας. Ξεκινώντας από το πεδίο του λόγου και προχωρώντας παραπέρα, η αγνόηση, η παραμέληση και ο αποκλεισμός, είναι ικανοί παράγοντες πρόκλησης βλάβης σε άλλα άτομα, τόσο σε πιο στενά ιδιωτικά, όσο και ευρύτερα κοινωνικά πλαίσια.

Η γλώσσα δεν είναι ένα νεκρό μέσο έκφρασης, αλλά ζωντανό εργαλείο δράσης. Αυτή η αναγνώριση αναδεικνύει την αναγκαιότητα της ανανέωσης της με τρόπους δημιουργικούς και πολύχρωμους, και με διάθεση αλληλεγγύης για την προσπάθεια κάθε καταπιεσμένης κοινότητας να δηλώσει περήφανα την παρουσία της και να διεκδικήσει τη θέση της στον κόσμο με τους δικούς της όρους και τις πιο ακριβείς για την ίδια λέξεις.

Μαριάννα Κεφαλληνού, ψυχολόγος

1. DeFranza, D., Mishra, H., & Mishra, A. (2020). How language shapes prejudice against women: An examination across 45 world languages. Journal of Personality and Social Psychology, 119(1), 7–22. 

2. (βλ. https://apastyle.apa.org/style-grammar-guidelines/bias-free-language/gender)3. (βλ. https://www.bps.org.uk/sites/www.bps.org.uk/files/Policy/Policy%20-%20Files/Guidelines%20for%20psychologists%20working%20with%20gender%2C%20sexuality%20and%20relationship%20diversity.pdf)