Το καλό παιδί, το κακό παιδί και τα τραγικά πρόσωπα

Στο δρόμο για τη δουλειά σκέφτομαι την οικογένεια που πρόκειται να δω. Γονείς με ένα παιδί με δυσκολίες καθ’ όλη την ανάπτυξή του. «Μας εξαντλούσε από μικρός». Κι ένα δεύτερο παιδί που (ανα)πληρώνει τις διαψευσμένες προσδοκίες των γονέων. «Η αδερφή του, καμία σχέση. Ανεξάρτητη, πολύ καλή». Αναρωτιέμαι τι θα μου απαντούσαν αν τους ρωτούσα ποιο είναι το «καλό» παιδί και ποιο το «κακό». «Και τα δύο είναι καλά παιδιά», θα έλεγαν. Τότε γιατί εμένα μου δημιουργείται η αίσθηση ότι το ένα είναι «πιο καλό»;

Μου έρχονται στο νου οι ερωτήσεις που δεχόμουν τον πρώτο καιρό της μητρότητας: «Πώς είναι το μωρό; Καλό; Ήσυχο;» Έπιανα τον εαυτό μου να συναινεί αυθόρμητα με τον πρώτο χαρακτηρισμό και να προσθέτει περιγραφές του τύπου «έχει ταπεραμέντο», «είναι αεικίνητος». Αν είναι ήσυχο; Αδυνατώ να κατανοήσω πώς ένα μωρό είναι ήσυχο. Δηλαδή, δεν κλαίει; Δεν αντιδρά όταν δεν θέλει κάτι; Δεν εξερευνά τα πάντα γύρω του ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι θα καταστρέψει; Άραγε εγώ τι εννοώ «καλό μωρό»; Ευδιάθετο, επικοινωνιακό, ξεχωριστό στα μάτια μου;

Στο φανάρι αντικρίζω μια ρακένδυτη γυναίκα κι ένα εξίσου ατημέλητο παιδί να ζητιανεύουν. Είναι δεν είναι 10 χρονών. Με καρφώνει με τα σοβαρά μάτια του κι αναρωτιέμαι πώς είναι όταν παίζει. Αν παίζει. Μπορεί και να κλοτσάει ή να φτύνει κάποιο μικρότερο. Είναι λοιπόν κακό παιδί; Ή άτυχο; Ή τραυματισμένο; Ή μεγαλωμένο πριν την ώρα του; Σε ποια κατηγορία θα το ταξινομήσουμε, προκειμένου να δικαιολογήσουμε την κακοποίησή του (και την ποίησή του σε «κακό»), από ένα σύστημα που πλάθει θύτες, θύματα και στρατηγικές αντιμετώπισης των «κακών» φαινομένων των καιρών; Στο ραδιόφωνο του αυτοκινήτου ακούω φευγαλέα στις ειδήσεις πόσοι πρόσφυγες – μεταξύ τους πολλά μικρά παιδιά – πνίγηκαν για πολλοστή φορά στο Αιγαίο. Αυτά τα παιδιά τι είναι άραγε; Ήταν καλά παιδιά στην πατρίδα τους; Κι αν έπαιζαν πόλεμο; Κι όσα επιβιώσουν, θα είναι καλά παιδιά σε μια χώρα ξένη, χωρίς σπίτι, χωρίς γλώσσα, χωρίς όνειρα; Κι αν αντιδράσουν βίαια, θα είναι τα κακά παιδιά του περιθωρίου;

«Όχι δεν υπάρχουν καλά και κακά παιδιά, υπάρχουν πράξεις σωστές ή λάθος» λένε ορισμένοι νηπιαγωγοί. Περιγράφουν στους γονείς πώς – όταν το ίδιο το παιδί χαρακτηρίζει κάποιο άλλο «κακό» –  του εξηγούν ότι δεν υπάρχουν κακά παιδιά, αλλά ότι όλα τα παιδιά κάνουν πράγματα που μας αρέσουν και πράγματα που δεν μας αρέσουν. Αναλογίζομαι την πορεία των σύγχρονων παιδαγωγικών θεωριών και διαπιστώνω πως ο όρος «κακό» παιδί δεν θεωρείται παιδαγωγικός, ούτε political correct. Όμως η επαφή μου με γονείς και εκπαιδευτικούς, τόσο ως επαγγελματίας όσο και ως γονέας, αποδεικνύει καθημερινά πως είμαστε δέσμιοι των στερεότυπων ρόλων. Τους αναπαράγουμε συνειδητά και ασυνείδητα, χαρακτηρίζουμε τα παιδιά τα δικά μας ή των άλλων κι εκείνα με τη σειρά τους ενσωματώνουν τα δίπολα του «καλού» και του «κακού». Αδιαμφισβήτητα σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή παίζει η ίδια η εκπαίδευση, τα παραμύθια και οι ήρωες με τα οποία γαλουχούνται τα παιδιά από πολύ μικρή ηλικία. Από πού πηγάζει τελικά αυτός ο απόλυτος διαχωρισμός σε καλό και κακό αναφορικά με την ανθρώπινη ύπαρξη; Πόσο αυθαίρετος είναι;

Ο δάσκαλος του θεάτρου μας ανέλυε την αντίληψη για τον άνθρωπο την εποχή των τραγικών ποιητών. Στις τραγωδίες δεν υπάρχουν «καλοί» και «κακοί» ήρωες. Αυτός ο διαχωρισμός επήλθε με την έλευση του χριστιανισμού και αντικατοπτρίζεται εφεξής σε παραμύθια, λαϊκές παραδόσεις και σε μεγάλο βαθμό μέχρι σήμερα στη λογοτεχνία και το θέατρο. Στις τραγωδίες ωστόσο – που αντλούν τα θέματά τους από τη μυθολογία κι εκπροσωπούν την εποχή της ανθρωπόμορφης αντίληψης για το θείο – συναντάμε τα λεγόμενα «τραγικά» πρόσωπα. Πρόσωπα που εγκλωβίζονται από το πεπρωμένο τους, ένα πεπρωμένο που τα ίδια χαράζουν βάσει των επιλογών τους.

Πλησιάζοντας πια στο ραντεβού μου με την οικογένεια που μιλάει ασυνείδητα για «καλούς» και «κακούς» στο σπίτι, προσπαθώ να τους φανταστώ ως πρόσωπα τραγωδίας. Χωρίς ξεκάθαρα «καλούς» και «κακούς», θύτες και θύματα. Συνειδητοποιώ πόσο δύσκολο είναι να ξεφύγω από τους παγιωμένους χαρακτηρισμούς και τις κατηγοριοποιήσεις (επίσημες ή άτυπες διαγνώσεις) και να πορευτώ μαζί τους στην διεργασία τους όχι ως ειδικός της γνώσης, αλλά ως ένα ακόμα υποκείμενο της τραγωδίας.

H.A.