Τα μωρά δεν τα φέρνει ο πελαργός. Γονείς και σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στην προσχολική ηλικία.

Συζητώντας με γονείς νηπίων διαπιστώνω συχνά ότι η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση ταυτίζεται με την ενημέρωση γύρω από το σεξ και την αναπαραγωγή. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση όμως ξεκινάει από τις αξίες και τις συμπεριφορές των γονιών. Ας αναρωτηθούμε ως γονείς (και ενεργά σεξουαλικά όντα στην οικογενειακή ζωή) ποια στάση τηρούμε: Εκφράζουμε τα συναισθήματά μας μπροστά στα παιδιά; Ποιους ρόλους υιοθετούμε ως γυναίκες και άνδρες; Τι πιστεύουμε για τον αυνανισμό, για τον σεξουαλικό προσανατολισμό, για τις ομόφυλες οικογένειες; Ποια η επίδραση των προσωπικών μας βιωμάτων και του εκάστοτε κοινωνικού – πολιτισμικού πλαισίου;

Είναι νωρίς;

Η σεξουαλικότητα είναι μια πολυδιάστατη διαδικασία που ξεκινά από τη γέννηση του ανθρώπου και διατρέχει ολόκληρη τη ζωή του. Η σεξουαλικότητα είναι κάτι παραπάνω από σεξουαλικές συμπεριφορές, περιλαμβάνει την αυτοεικόνα, τα συναισθήματα, τις αξίες, τις πεποιθήσεις, τις συμπεριφορές, τις σχέσεις, και η αντίληψη που έχουμε για αυτήν αλλάζει συνεχώς ως αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων, των εμπειριών, της επίσημης και ανεπίσημης εκπαίδευσης (Koller, 2000). Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της συνολικής ανάπτυξης βρεφών και νηπίων. Στις ηλικίες 0 – 3 ετών κυριαρχεί η εξερεύνηση του σώματος, η ανάγκη σωματικής επαφής και η διάκριση των φύλων βάσει εξωτερικών χαρακτηριστικών. Στις ηλικίες 4 – 6, τα παιδιά αποκτούν μεγαλύτερη επίγνωση του σώματος και των ρόλων των φύλων, διατυπώνουν ερωτήσεις σχετικά με τις διαφορές των σωμάτων ή την αναπαραγωγή, μαθαίνουν τις κοινωνικές συμβάσεις αποδεκτών και μη αποδεκτών συμπεριφορών και συχνά υιοθετούν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις για τον ρόλο των φύλων. Ταυτόχρονα κοινωνικοποιούνται, συνάπτουν φιλίες, μαθαίνουν να εκφράζουν τα συναισθήματά τους (συχνά με απόλυτο τρόπο, «αγαπώ / δεν αγαπώ», «δεν σ’ έχω φίλο/η»).

Αναλογιζόμενοι τα παραπάνω, καθώς και το γεγονός ότι βρέφη και γονείς βιώνουν την εξοικείωση με το σώμα (θηλασμός, αγκαλιά, άλλαγμα πάνας, μπάνιο), διαπιστώνουμε ότι η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση έχει ήδη αρχίσει με έναν φυσικό κι αβίαστο τρόπο. Όσο τα παιδιά εξελίσσονται, οφείλουμε να λαμβάνουμε υπόψη το αναπτυξιακό τους στάδιο. Στην πράξη αυτό σημαίνει: α) δεν εκθέτουμε τα παιδιά σε ερεθίσματα αναντίστοιχα της ηλικία τους, όπως σεξουαλικές πράξεις ενηλίκων, πορνογραφικό υλικό, β) δεν απευθυνόμαστε στα παιδιά ως ενήλικες, για παράδειγμα επιχειρηματολογώντας για την πολυπλοκότητα της σεξουαλικότητας και των φύλων, γ) δεν αντιμετωπίζουμε τα παιδιά ως «μωρά», είτε αποφεύγοντας το θέμα, είτε δίνοντας παραπλανητικές εξηγήσεις, δ) δεν επιπλήττουμε, ούτε ενοχοποιούμε συμπεριφορές εξερεύνησης του σώματος και αυτοϊκανοποίησης.

Τι μπορούμε να κάνουμε;

Πρωτίστως να αυξήσουμε την επίγνωση των δικών μας πεποιθήσεων και συμπεριφορών, καθώς αυτή είναι η αυθόρμητη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Στη συνέχεια να αλλάξουμε, έτσι ώστε η σεξουαλικότητα να καλλιεργείται ως μια φυσική και θεμιτή ανθρώπινη διεργασία. Αναφέρω ενδεικτικά παραδείγματα αλλαγής στάσης γονιών: Η θέα του γυμνού σώματος – τυχαία (μπάνιο) ή συγκυριακά (παραλία γυμνιστών) – να αντιμετωπίζεται ως κάτι απόλυτα φυσικό. Τα παιδιά να είναι αυτόνομα στον ύπνο (να έχουν δικό τους κρεβάτι). Η εξερεύνηση του ίδιου σώματος και ο αυνανισμός να επιτρέπονται ελεύθερα, χωρίς νουθεσίες ασύμβατες με την ηλικία («αυτό είναι κάτι προσωπικό που πρέπει να κάνεις στο δωμάτιό σου»). Συμπεριφορές που παραβιάζουν τα όρια του σώματος να οριοθετούνται («όπως δεν χτυπάμε τον άλλο, δεν του κατεβάζουμε το παντελόνι», «δεν θέλω να με σπρώχνεις, ούτε θέλω να μου πιάνεις το στήθος γιατί με ενοχλεί», «κανείς δεν έχει δικαίωμα να σε χτυπάει, ούτε να σε αγγίζει στον ποπό»). Χρησιμοποιούμε απλή και οικεία γλώσσα για τα παιδιά. Αλλάζουμε  τους στερεότυπους ρόλους (οι δουλειές του σπιτιού και από τα δύο φύλα, ποικιλία παιχνιδιών ανεξαρτήτως φύλου).

Πώς εντάσσουμε τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στην καθημερινότητα;

Προσωπική υγιεινή και αυτονομία. Δύο εξέχουσας σημασίας κατακτήσεις για τη νηπιακή ηλικία, που επιμερίζονται σε χιλιάδες καθημερινές ρουτίνες. Καλλιεργούμε στα παιδιά την αγάπη και τη φροντίδα του σώματος, μέσα από τις διαδικασίες του μπάνιου, της τουαλέτας, της ένδυσης. Στοχεύουμε στο να αυτονομείται σταδιακά το παιδί και να βιώνει ευχαρίστηση από αυτό. Μία συνήθης ερώτηση αφορά στο αν μπορεί ο γονιός αντίθετου φύλου να κάνει μπάνιο το παιδί. Μπορούμε να ακολουθούμε τη φυσική ροή της καθημερινότητας χωρίς απόλυτους διαχωρισμούς ρόλων («μόνο η μαμά με κάνει μπάνιο») και να προωθούμε την αυτονομία του παιδιού (σαπουνίζει τα γεννητικά όργανα μόνο του).  Η κατάκτηση της αυτονομίας εξάλλου, ευνοεί την αυτοπεποίθηση των παιδιών, καθώς και τη σύναψη σχέσεων, στοιχεία απαραίτητα για τη διαμόρφωση της σεξουαλικότητας και της προσωπικής ταυτότητας συνολικά.

Χρειάζεται να τα πούμε εμείς όλα;

Ναι: Ας μη φοβόμαστε να μιλήσουμε ανοιχτά στα παιδιά, με απλά λόγια, για οποιαδήποτε απορία έχουν. Χρειάζεται επίσης να θίξουμε εμείς το θέμα, με τις αφορμές της καθημερινότητας (εγκυμοσύνη, εκδηλώσεις αγάπης, διαφορετικές οικογένειες), καθώς υπάρχουν παιδιά που δε ρωτούν ποτέ. Είναι προτιμότερο να λάβουν τη γνώση από εμάς με τρόπο που τους ταιριάζει. Επιπλέον χτίζουμε την εμπιστοσύνη, έτσι ώστε να μας ανοίγονται σε ό,τι τυχόν τα προβληματίσει ή τα θέσει σε κίνδυνο.

Όχι: Τα βιβλία σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης αποτελούν απαραίτητο βοήθημα, ειδικά όταν κυριαρχεί η αμηχανία. Παράλληλα ας αξιοποιήσουμε τις αφηγήσεις μας, προς μια συνολική ανάδειξη του κοινωνικού ρόλου των φύλων.

Τέλος, σε περίπτωση ανησυχίας, ας μην διστάζουμε να συμβουλευτούμε τους εξειδικευμένους επαγγελματίες.

Ηλέκτρα Αναγνωστοπούλου, Αναπτυξιακή Ψυχολόγος