Αρχές μιας εκπαίδευσης βασισμένης στις δυνατότητες αυτοπροσδιορισμού

Αρχές μιας εκπαίδευσης βασισμένης στις δυνατότητες αυτοπροσδιορισμού[1]

Είναι πια ευρέως αποδεκτό ότι η προαγωγή πρακτικών βασισμένων στην ανάπτυξη και την αξιοποίηση των δυνατοτήτων αυτοπροσδιορισμού συνιστά βασική παράμετρο ποιοτικών υπηρεσιών εκπαίδευσης και απασχόλησης και των αυτιστικών ατόμων. Το βάρος πια (ευτυχώς) δεν πέφτει μόνο στην τροποποίηση, την διαχείριση ή την αντιμετώπιση της συμπεριφοράς. Στο επίκεντρο τίθεται πια και το νόημα που η κάθε διαδικασία μάθησης ή απασχόλησης, το περιεχόμενο και τα μέσα της έχουν ή/και αποκτούν για τον/ην ίδιο/α μαθητή/τρια. Οι λόγοι είναι πολλοί. Η συνισταμένη τους όμως αφορά βασικά στο θετικό πρόσημο που συνδέει την αίσθηση αυτοπροσδιορισμού με την διατήρηση ή την βελτίωση της ποιότητα ζωής και την ικανοποίηση από πρακτικές εκπαίδευσης, απασχόλησης, εργασίας, κ.α. καθώς το άτομο ενδυναμώνεται στην ανάπτυξη δεξιοτήτων που το καθιστούν ικανό να επιδρά ενεργά στον προσδιορισμό των συνθηκών και των παραμέτρων της ζωής του.

Παρ’ όλο που ο αυτοπροσδιορισμός[2] δεν μπορεί εξ ορισμού να τεθεί ως ένα σύνολο προκαθορισμένων και ετεροκαθορισμένων «δεξιοτήτων» μπορούμε ωστόσο να αναφερθούμε σε μια σειρά βασικών αρχών στη βάση των οποίων προάγεται η επίτευξή του (που φυσικά καλό είναι να εμπλουτίζεται διαμέσου της πράξης και της σχέσης).

Στοχοθεσία και επίτευξη στόχων: περιλαμβάνει την αναγνώριση και τον ορισμό στόχων, με ξεκάθαρο και συγκεκριμένο τρόπο, την ανάλυσή του σε βήματα, και την σαφή διατύπωση των δράσεων που χρειάζονται για την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος.

Δυνατότητα επιλογής: περιλαμβάνει απλά την έκφραση προτιμήσεων μεταξύ δύο ή περισσοτέρων ενδεχόμενων επιλογών. Οι ευκαιρίες στη δυνατότητα επιλογής θα πρέπει να αποτελούν κομμάτι της καθημερινότητας για το λόγο ότι το βίωμά του προσφέρει αίσθηση ελέγχου επί του περιβάλλοντος.

Επίλυση προβλήματος: ως πρόβλημα ορίζεται μια δραστηριότητα ή ένα έργο του οποίου η λύση δεν είναι γνωστή ή προφανής. Η διαδικασία επίλυσης ενός προβλήματος περιλαμβάνει: α) την αναγνώριση και τον ορισμό του προβλήματος, β) την έκθεση των εναλλακτικών λύσεων, γ) την αναγνώριση των συνεπειών κάθε λύσης, δ) την διατύπωση κρίσεων σχετικά με κάθε λύση και ε) την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των κρίσεων.

Λήψη αποφάσεων: αφορά (όπως και η επίλυση προβλήματος) μια συστηματική διαδικασία που εμπεριέχει την διατύπωση κρίσεων σχετικών με την καταλληλότητα των λύσεων σε μια δεδομένη στιγμή. Η αποτελεσματική λήψη αποφάσεων περιλαμβάνει: α) την αναγνώριση εναλλακτικών συστημάτων δράσεων, β) την αναγνώριση των πιθανών συνεπειών της κάθε δράσης, γ) την εκτίμηση των πιθανοτήτων να συμβεί η κάθε συνέπεια, δ) την επιλογή της καταλληλότερης εναλλακτικής και ε) την υλοποίηση της απόφασης.

Αυτορρύθμιση και μάθηση προσανατολισμένη από και στο μαθητή: περιλαμβάνει τη δυνατότητα σκοποθεσίας, την ανάπτυξη σχεδίων δράσης για την επίτευξή των στόχων, την υλοποίηση και την παρακολούθηση της πορείας των σχεδίων δράσης, την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των σχεδίων δράσης, και την αλλαγή τους, αν ο στόχος δεν επιτευχθεί. Οι δεξιότητες οι σχετικές με την αυτορρύθμιση επιτρέπουν την αξιολόγηση του περιβάλλοντος και του ρεπερτορίου δυνατών (αντι)δράσεων, την υλοποίηση και την αξιολόγηση της κάθε αντίδρασης. Η επίτευξή της περιλαμβάνει όμως και δυνατότητες αυτοελέγχου, αυτοπαρατήρησης, αυτοαξιολόγησης, αυτοενίσχυσης και αυτοκαθοδήγησης.

Αυτοϋπεράσπιση: αφορά στη δυνατότητα του ατόμου να δρα για λογαριασμό του και περιλαμβάνει: α) την έκφραση επιθυμιών και αναγκών, β) την αναγνώριση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων, γ) την διεκδίκηση,  δ) την επικοινωνία της οπτική του ατόμου, ε) τη διαπραγμάτευση, στ) το συμβιβασμό και ζ) την διαχείριση συστημάτων και γραφειοκρατιών. Για την επίτευξή τους απαιτείται η εξάσκηση στο φυσικό περιβάλλον.

Αντιλήψεις επάρκειας και ελέγχου: αφορούν στις αντιλήψεις του ατόμου σχετικά με την δυνατότητά του να είναι αποτελεσματικό και να ασκεί έλεγχο στις συνθήκες και το περιεχόμενο της ζωής του. Για τη διαμόρφωση λειτουργικών αντιλήψεων επάρκειας και ελέγχου είναι απαραίτητη η διάκριση των αποτελεσμάτων, των συνεπειών και των δράσεων που απορρέουν από την προσπάθεια του ατόμου, την ικανότητά του, ή την τύχη.

Δεν ξεχνάμε, όμως, ότι ο αυτοπροσδιορισμός είναι πρώτα και κύρια δικαίωμα και η άσκησή του αφορά σε μεγάλο βαθμό στη δυνατότητα του περιβάλλοντος να το αναγνωρίζει ως τέτοιο και να το σέβεται και όχι να το επιβάλλει ή να το «επιβάλλει».

Γιούλη Τσίρτογλου, κλινική ψυχολόγος/ παιδαγωγός ειδικής αγωγής