Νέοι και διαδίκτυο

On line παιχνίδια: οι ειδικοί, οι γονείς και …..

Ίσως αυτό να είναι και δικό σας βίωμα: «πάνω που είχα αρχίσει να καταλαβαίνω λίγο πολύ τι κάνει το παιδί μου παίζοντας με τις ώρες παιχνίδια στο διαδίκτυο, τώρα πρέπει να καταλάβω και τι λένε και οι ειδικοί γι’ αυτό». Ομολογουμένως, δεν είναι κι εύκολη δουλειά: δεκάδες άρθρα έχουν εμφανιστεί στις ολοένα περισσότερες ψυχο/παιδαγωγικές στήλες των περιοδικών και των εφημερίδων. Άπλετος χώρος δίνεται εκεί σε εκπαιδευτικούς, επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων αλλά και κηδεμόνες για να καταθέσουν την άποψή τους σ’ ότι αφορά τη διαχείριση της online συμπεριφοράς του παιδιού ή του/της εφήβου μαθητή/τριας.

Στο λόγο των παραπάνω – στο λόγο των κηδεμόνων – κεντρική θέση έχει η ενασχόληση με τα Μαζικά Πολυχρηστικά Διαδικτυακά Παιχνίδια Ρόλων (Massively Multiplayer Online Role-Playing Game – MMORPG). Πράγματι, τα MMORPG, στα οποία ένας μεγάλος αριθμός παικτών αλληλεπιδρούν σε έναν εικονικό κόσμο, είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς λόγους χρήσης του διαδικτύου στις ηλικίες μεταξύ 10 και 18 χρόνων [1]. Οι ρόλοι… η αλληλεπίδραση… ο εικονικός κόσμος…. Εκεί δεν είναι που ο παλιός μας γνώριμός Γιάννης και η αγαπημένη μας Μαρία – ο γιος μας ή η κόρη μας – μεταμορφώνονται σε Πολεμιστή και Ξωτικίνα, Μάγο ή Νάνο, Ιέρεια ή και … Όρκ [2]!

Αυτές οι παραμυθένιες μεταμορφώσεις ασφαλώς και γίνονται, αλλά δεν είναι αυτές που κυρίως μας/σας ανησυχούν. Η αλλαγή που πιο πολύ μας/σας απασχολεί – θα το παραδεχτείτε – είναι που το παιδί ή ο έφηβος «μεταμορφώνεται» σε χρήστη/τρια, ενός πράγματος ως ένα βαθμό άγνωστου, αχανούς και προφανώς «εθιστικού». Εκεί είναι, ίσως, και που η πολυθρύλητη απώλεια της επαφής με την πραγματικότητα του παίχτη συναντά εκείνην του κηδεμόνα, που «δεν ξέρει τι να κάνει». Έτσι χτίζεται σιγά σιγά το ψυχολογικό αίτημα, οι (δι-)ερωτήσεις προς την επιστήμη της ψυχολογίας, αλλά και με τους όρους της, που περιστρέφονται πριν απ΄ όλα γύρω από τα όρια φυσιολογικού και παθολογικού. Μπορούμε να χαράξουμε αυτά τα όρια; Μπορεί να διαγνώστεί αν το παιδί μας έχει περάσει από την άλλη πλευρά;

Αν αντιλαμβάνεστε τον ειδικό ως εκείνον/η που έχει έτοιμες απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα… δεν έχετε άδικο – αυτό έχουμε όλοι μάθει να περιμένουμε από τους ειδικούς κάθε είδους: γρήγορες, απλές και κατανοητές, άμεσα εφαρμόσιμες λύσεις. Όμως, θα πρέπει να κρατήσουμε στο μυαλό μας ότι στο σχετικό αίτημα με την on line συμπεριφορά και τα MMORPG, όπως και σε κάθε ζήτημα που άπτεται της ψυχολογίας, δεν έχουμε να κάνουμε με… άβουλα Όρκ, αλλά με κατά κανόνα απολύτως φυσιολογικά και πλήρη δυνατοτήτων αναπτυσσόμενα άτομα. Πόσο, λοιπόν, ακούμε πραγματικά τη βούληση των παιδιών, όχι για να διαγνώσουμε μέσα της πρόβλημα – ή ότι «όλα πάνε καλά» -, αλλά γιατί η επικοινωνία μαζί τους έχει νόημα, μας γεμίζει και τους γεμίζει;

Σε αντίθεση με τη διάγνωση του προβλήματος, η οποία αφορά αποκλειστικά στα διαμορφωμένα από το «βλέμμα του ειδικού» κριτήρια (όρια γενικής χρήσης για τη διάκριση του φυσιολογικού από το παθολογικό) εμείς θεωρούμε εξαιρετικά πιο βοηθητική την κατανόηση του προβλήματος: θέλουμε – και όχι «πρέπει» – να καταλάβουμε και τα λόγια και τους λόγους του συγκεκριμένου νέου/ νέας, που ασχολείται με τα διαδικτυακά παιχνίδια. Γιατί; Ίσως έχετε δει τη διαφήμιση τράπεζας που λέει ότι ο μέσος άνθρωπος δεν υπάρχει: το ίδιο ισχύει και με τους χρήστες των MMORPG. Με αυτήν την έννοια, μέσος χρήστης δεν υπάρχει. Εκκινώντας από αυτό, και μόνον αυτό, μπορούμε να βοηθήσουμε – όχι τον παίχτη, αλλά αυτό που λέμε «την κατάσταση», γιατί γι΄ αυτό πρόκειται, για μια συνολική κατάσταση – σε πρώτο ζουμ, οικογενειακής – και όχι μιας ατομικής υπόθεσης.

Ας μείνουμε λίγο σε αυτό γιατί είναι κρίσιμο: η διάγνωση αφορά στις συνέπειες της χρήσης και δη στις παρατηρήσιμες συμπεριφορές – στα «συμπτώματα». Ίσως κάπου να έχετε κι εσείς διαβάσει, λιγότερα ή περισσότερο αναλυτικά, σχετικά με αυτά τα κριτήρια διάγνωσης, διάκρισης δηλαδή της παθολογικής από την φυσιολογική ενασχόληση με τα MMORPG. Δε θα παραλείψουμε ούτε εμείς να αναφερθούμε – όχι πάντως εξαντλητικά – στα περίφημα διαγνωστικά κριτήρια, κυρίως επειδή έχουν πάρει πλέον την οδό της επίσημης καθιέρωσής τους, μέσα από την συμπεριλήψή τους στο επίσημο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Διανοητηκών διαταραχών (DSM) [3]. Παράδειγμα διαγνωστικών κριτηρίων αποτελούν:

οι πολλές συνεχόμενες ώρες ενασχόλησης στο σπίτι ή σε internet cafe · η παραμέληση των υποχρεώσεων και άλλων ασχολιών · η απομόνωση και η μείωση του χρόνου δραστηριοτήτων και του χρόνου που περνούν με οικογένεια/φίλους · η μεταβολή της συμπεριφοράς (ευερεθιστότητα και επιθετικότητα) · η ευερεθιστότητα κατά την στέρηση του παιχνιδιού η αδιαφορία για πράγματα που τον/την ευχαριστούσαν · οι πονοκέφαλοι και η ξηρότητα οφθαλμών · η αδιαφορία για ύπνο και φαγητό ·η ανικανότητα εγκατάλειψης παιχνιδιου.

Και πολλά άλλα… Η «ξερή» γλώσσα των κριτηρίων μπορεί να είναι χρήσιμη ως «πυξίδα», ωστόσο, εκείνο που μας λέει είναι κάτι που συνήθως ξέρουμε: ότι κάτι δεν πάει καλά. Η διάγνωση μας λέει τι είναι μια επιτυχημένη και τι μια αποτυχημένη διαχείριση μιας κατάστασης, αυτό που δε μας λέει, όμως, είναι το πως οδηγείται κανείς σε αυτή, ούτε την σημασία της. Συγκρίνετε την παραπάνω περιγραφή, με το παρακάτω, που είναι μια κατά το δυνατόν περιεκτική αφηγηματική ανασύνθεση σκέψεων που έχουμε ακούσει από πραγματικά παιδιά και έφηβους στην προσωπική και επαγγελματική μας πορεία. Έχει τη μορφή ενός γράμματος – χωρίς αποδέκτη;

Προς γονείς και δάσκαλους,

Το ξέρετε κι εσείς πολύ καλά πόσο μου αρέσει να παίζω αυτά τα παιχνίδια (παιχνίδια; Καθόλου! Αυτά είναι σοβαρά πράγματα, είναι η δουλεία μου! Έχω χτίσει κάτι εκεί μέσα, αλλά πώς να το καταλάβετε, αφού δεν παίζετε – εκτός από τον καθηγητή στη χημεία, αυτός παίζει, το ξέρω, μου το είπε). Ναι, έχω κολλήσει, αλλά τι να κάνω. Όπως το λέτε κι εσείς, εκτονώνομαι! Το παραδέχομαι, έχω αφιερώσει κοπάνες από το σχολείο στο internet cafe, καμιά φορά ξεχνάω και να φάω, δε θέλω να πάω για ύπνο και όλ’ αυτά.

Τώρα τι μου αρέσει στα παιχνίδια αυτά; Ε, όσο να ‘ναι είναι ένας ωραίος κόσμος, διαφορετικός… Από την μια είναι το ίδιο το παιχνίδι. Τα τοπία, αλλάζουν τόσο γρήγορα… και οι μάχες, η δράση, η αγωνία, ο ήρωάς μου, οι φίλοι μου μέσα στο clan, τα τέρατα, οι άλλοι, οι δυνατότητες που έχω, να αλλάξω, να βελτιωθώ. Διαλέγω τα δυνατά μου σημεία και τι θα είναι αυτό που εγώ μπορώ να προσφέρω στους άλλους – έχω δική μου στρατηγική, αν θέλετε σας την εξηγώ. Και αυτά που μπορώ να προσφέρω εκεί έχουν πάντα αξία για τους άλλους. Πουλάω και αποκτώ «χρήματα», μετά αγοράζω ότι χρειάζομαι. Ε, και στο παιχνίδι μπορώ να κάνω πράγματα παραμυθένια! Να τρέχω όσο θέλω, να πετάω, να χαλαρώνω την όλη κατάσταση όταν θέλω, να βοηθάω τους συμπαίχτες μου κι αυτοί να με παραδέχονται, να ντύνομαι όπως θέλω, να κάνω μαγικά, να έχω όπλα και που να σας τα λέω όλα, θα γράφω μέχρι αύριο. Είναι ολόκληρη επιστήμη!

Ε, και μπορώ να μιλάω και με άλλους παίχτες που μπορεί και να είναι στην άλλη άκρη του κόσμου. Κάποια φορά γνώρισα μια κοπέλα που ήταν από το Ελσίνκι (πρωτεύουσα της Φιλανδίας, αν δε σας έμεινε από τη γεωγραφία)… και μου έλεγε πώς είναι εκεί…Πολύ θα ήθελα να πάω μια μέρα – μόνος μου. Το Ελσίνκι είναι κρύο και βαρετό, λέτε, αλλά εμένα μου φαίνεται θα μου αρέσει. Παρεμπιπτόντως, έχουμε πολύ καιρό να πάμε μια βόλτα, μια εκδρομή, κάπου να μου αρέσει… Βαριέμαι. Στο σπίτι. Και στο σχολείο, βαριέμαι συνέχεια με τα μαθήματα… Και πολλά, όλες αυτές οι λεπτομέρειες δεν καταλαβαίνω που θα μου χρειαστούν. Αφού και σεις το λέτε πως αυτές «δε σου μένουν».

Λέτε να μην το χω καταλάβει ότι χωρίς να τελειώσω το σχολείο είναι δύσκολο να σπουδάσω και ότι υπάρχει και η ανεργία και ότι μία ξένη γλώσσα ίσον τίποτα, και όλ΄ αυτά. Δεν είμαι χαζός, αλλά δεν ξέρω αν θα τα καταφέρω τελικά, ε, δε νομίζω ότι μπορώ να ελέγξω το μέλλον μου, και ούτε ότι αυτοί που το κάνουν νοιάζονται για εμένα πραγματικά και τα όνειρά μου. Έχω όνειρα, μην κοιτάτε που δεν σας τα λέω, ντρέπομαι, φοβάμαι, μήπως είναι λίγο χαζά; Σίγουρα δεν είναι τόσο σοβαρά όσο τα μαθήματα… Πάντως να ξέρετε ότι στο Lineage δεν έχει κρίση. Εκεί το μέλλον μου το ελέγχω. Δεν κάνεις ότι να’ ναι όνειρα στο lineage. Δε μπορείτε να το χωνέψετε ότι στο παιχνίδι αυτό «δε νικάς», πώς να σας το δώσω να το καταλάβετε- απλά προσπαθείς να επιβιώσεις.

Τέλος πάντων, ανησυχείτε,, το καταλαβαίνω, αλλά μόνο όταν σας πει κάποιος άλλος ότι κάτι πάει στραβά ασχολείστε μαζί μου, με προσέχετε, με παίρνετε στα σοβαρά, ψέματα; Όπως τότε με την αποβολή… Ή τότε που δεν έτρωγα, γιατί αλλάξαμε περιοχή. Είχατε ακούσει/διαβάσει και κάτι για την ανορεξία, πώς την λένε, και είχατε αγχωθεί πολύ. Εντάξει η δουλειά του μπαμπά, το αυτοκίνητο, το δάνειο…. Αλλά κι εμένα πάνε οι φίλοι μου, κι αν δεν ήτανε και το lineage, θα είχαμε χαθεί τελείως. Εσείς αγχώνεστε γιατί με βλέπετε να σπαταλάω, όπως λέτε, την ώρα μου αντί να διαβάσω, να μιλήσω μαζί σας ή να κάνω κάτι που θα το θεωρείται δημιουργικό. Μη νομίζετε πως εγώ δεν αγχώνομαι για αυτά… αλλά αγχώνομαι και όταν είμαι μόνος. Και εσείς μπορείτε να μου πείτε μην παίζεις, αλλά εγώ δεν μπορώ να σας πω μην πάτε στη δουλειά!

Και θα σας πω και κάτι άλλο αν και φοβάμαι πολύ…Συχνά νοιώθω άχρηστος και κακός, ότι δεν σας αρέσω, ότι θα θέλατε ένα άλλο παιδί, όπως τότε που τελικά κάνατε την Μαρία. Ντρέπομαι και θυμώνω. Θυμώνω πολύ που σας απογοητεύω. Και με μένα και με σας. Μου λέτε πως δεν έχω στόχους, ότι σκοτώνω την ώρα μου. Αφού στην δική σας ζωή, αυτή που λέτε πραγματική ζωή, δεν μπορώ να βρω στόχους και νομίζω πως δεν θα τα καταφέρω να επιβιώσω, βρήκα μέσα στο παιχνίδι ένα μέρος όπου δεν υπάρχουν στόχοι, όπου μπορώ και πρέπει να συνεχίσω να σκοτώνω ανάμεσα σε άλλα και την ώρα μου, και που αυτό που θέλω να πετύχω είναι απλά να μην καταθέσω τα όπλα, το μόνο που χρειάζεται. Στο παιχνίδι καταλαβαίνω τι σημαίνει επιβίωση, ζωή, είναι ξεκάθαρο… έξω από αυτό μου φαίνεται πολύ μπερδεμένο το πράγμα.

Άλλες φορές πανικοβάλλεστε όλοι μαζί και μου βάζετε τις φωνές και άλλες φορές ο ένας λέει «άσε θα του περάσει» και ο άλλος «τέσσερις ώρες δεν είναι πάρα πολύ, κάπου το διάβασα». Κάνετε πως τα ξέρετε όλα αλλά εγώ δεν καταλαβαίνω τι είναι αυτό που ξέρετε, αφού τι μία λέτε το ένα και την άλλη κάνετε το άλλο. Θα έχετε και εσείς πολλά στο μυαλό σας και δυστυχώς δεν έχω οδηγίες χρήσης…

Μάλιστα… Η παραπάνω ανασύνθεση αποτελεί φυσικά ένα μέρος του λόγου κάποιων παιδιών και σίγουρα τα παιδιά έχουν να πουν πολλά περισσότερα και λίγο ή πολύ διαφορετικά αν τους δοθεί ο λόγος. Δεν είναι, λοιπόν, παρά ένα πρώτο και σημαντικό βήμα, κι ένα «εργαλείο» αν θέλετε. Ένα εργαλείο που η χρήση του όμως βρίσκεται από κοινού, και που ελπίζουμε να φανερώνει κάτι από το λόγο και τους λόγους των παιδιών και των εφήβων, τις αιτίες, δηλαδή, που έχουν και το νόημα που βρίσκουν στα παιχνίδια αυτά. Σπάνια δίνεται ο λόγος στο ίδιο το παιδί και τον έφηβο χρήστη. Ο τόσο κεντρικός για τον άνθρωπο λόγος σε πρώτο πρόσωπο σπανίζει στη χώρα των χρηστών. Τη θέση του έχει πάρει μια σχετική αμηχανία μπροστά στην ενεργητική ακρόαση του ομιλούντος προσώπου, του πρώτου προσώπου, δηλαδή, κι ας είναι αυτή η μόνη η οποία καθιστά την κατανόηση δυνατή [4]˙ την κατανόηση του χρήστη των MMORPG ο οποίος αν και εντός του παιχνιδιού διαμορφώνει νέες εικονικές ταυτότητες εξακολουθεί να έχει πρόσωπο και προσωπικότητα και άρα να απέχει αρκετά από το ομοιογενές, απόμακρο και άβουλο προσωπείο του θεωρητικού χρήστη.

Δε θα πρέπει, λοιπόν, να δίνεται υπέρμετρη προσοχή στη διάγνωση, εις βάρος της διαδικασίας της κατανόησης, που αφορά στις αιτίες και τα κίνητρα, τα οποία οδηγούν τον συγκεκριμένο και μοναδικό χρήστη στην εκάστοτε συμπεριφορά. Τα ίδια κίνητρα και οι ίδιες αιτίες πιθανόν να έχουν οδηγήσει τον ίδιο άνθρωπο στο παρελθόν σε διαφορετικές συμπεριφορές και παράλληλα μπορεί να καθορίσουν την πορεία του στο μέλλον. Τα συμπτώματα είναι – εξ ορισμού – μια στατική εικόνα, που προορίζεται να βοηθήσει – όχι όμως να υποκαταστήσει – στην περιγραφή και κατανόηση μιας δυναμικής, δυναμικότατης πλευράς του ανθρώπου, όπως είναι η κινητοποίησή του και οι εκδηλώσεις της.

Στον λόγο αυτό ως γονείς, ως εκπαιδευτικοί αλλά και ως ειδικοί μπορούμε να διαβάσουμε – να ακούσουμε δηλαδή – λόγια λιγότερο ή περισσότερο ανείπωτα, λόγους λιγότερο ή περισσότερο κατανοητούς. H γωνία παρατήρησης του ειδικού και το εκπαιδευμένο, «γυμνασμένο» του αισθητήριο εξυπηρετούν στο να κάνουν περισσότερο καθαρά τα μηνύματα, και στην εξεύρεση ενός «κοινού κώδικα». Ο ειδικός μπορεί να αποτελέσει ένα είδος καταλύτη για τη διαδικασία της κατανόησης, αυτό αφορά, όμως, κυρίως στην νοηματοδότηση των διαγνωστικών κριτηρίων και όχι στην απλή επισήμανσή τους, με όση έμφαση κι αν γίνει αυτή και ανεξάρτητα από την – στατιστική – τεκμηρίωση.

Η στείρα εμμονή στα διαγνωστικά κριτήρια, η άκριτη χρήση τους και οι αναφορές σ’ αυτά στα όρια της «πλύσης εγκεφάλου», οι «αδέσποτες» διαγνώσεις, όλα αυτά τα τόσο διαδεδομένα στην εποχή της τεχνικής αντίληψης για την ανατροφή των παιδιών, δεν οδηγούν σε κανένα μαθησιακό αποτέλεσμα, παρά μόνο στο καταστροφικό για την επικοινωνία δίπολο εφησυχασμoύ – πανικού. Τι παραπάνω, λοιπόν, μπορούμε να πούμε πέρα από το ότι επικοινωνία σημαίνει να χτίζεις με τον άλλο σημεία επαφής, μέσα από την ανταλλαγή λόγων, να αναπτύσσεις έτσι κοινές αφετηρίες και μια κοινή λογική; Και πόσο πολύ αλήθεια είναι ότι αυτή η επικοινωνία δεν μπορεί να απειληθεί από κανένα MMORPG…

Γ. Τσίρτογλου, Φ. Δέδες, – Κλινικοί Ψυχολόγοι

Σ. Ψαρουδάκης – Υπ. Διδάκτορας Ψυχολογίας Manchester Metropolitan University

Συνεργάτες του Ψυχή Λόγος ΕπιΚοινωνία – email: psychilogos@gmail.com